Armia Krajowa – konspiracyjna organizacja wojskowa stanowiąca część składową Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej podczas II wojny światowej, będąca zarazem siłą zbrojną Polskiego Państwa Podziemnego. AK była sukcesorem Służby Zwycięstwu Polski, założonej w Warszawie nocą 26/27 września 1939 r. z upoważnienia Naczelnego Wodza Marszałka Rydza-Śmigłego, oraz Związku Walki Zbrojnej utworzonego uchwałą Rady Ministrów z 13 listopada 1939 r. Na przełomie grudnia 1939 i stycznia 1940 r. ZWZ zaczął przejmować struktury SZP. Od początku swego istnienia miała być "organizacją jednolitą, jedyną działającą na terenie Kraju, ... ogólnonarodową, ponadpartyjną i ponadstanową, skupiającą w swych szeregach, bez względu na różnicę przekonań politycznych i społecznych, wszystkich prawych Polaków, pragnących walczyć orężnie z okupantami". Celem SZP-ZWZ-AK była, zgodnie z deklaracją ideową SZP z listopada 1939: walka "nie tylko o Polskę ale i o wolnego człowieka w wolnej Europie. W walce tej sprzymierzeńcami są nam nie tylko walczące wespół z nami państwa zachodnie […] ale również opinia całego cywilizowanego świata. Wrogami naszymi są wszelkie ideologie totalistyczne, a dzisiaj w pierwszym rzędzie hitleryzm i bolszewizm."
Kolejnymi dowódcami SZP-ZWZ-AK byli: Dowódca Główny SZP: gen. bryg. Michał Karaszewicz-Tokarzewski "Torwid" (27 IX – XI 1939), Komendanci Główni ZWZ: gen. broni Kazimierz Sosnkowski (13 XI 1939 – 29 VI 1940), gen. bryg. Stefan Rowecki (od 30 VI 1940), Dowódcy AK (Komendanci Sił Zbrojnych w Kraju): gen. bryg. Stefan Rowecki "Grot" (aresztowany 30 VI 1943), gen. Tadeusz Komorowski "Bór" (od 5 X 1944 w niewoli niemieckiej), gen. bryg. Leopold Okulicki "Niedźwiadek" (wyznaczony przez gen. Komorowskiego 1 X 1944, formalnie od 21 XII 1944 do rozwiązania AK 19 I 1945). Centralnym aparatem dowodzenia AK był Sztab Komendy Głównej który tworzyły Oddział I (zajmujący się sprawami organizacyjnymi, personalnymi, odtwarzaniem sił zbrojnych), Oddział II (spr. wywiadu i kontrwywiadu), Oddział III (spr. operacyjne, szkoleniowe), Oddział IV (spr. kwatermistrzowskie), Oddział V-O (łączności operacyjnej - radiowej i lotniczej), Oddział V-K (łączności konspiracyjnej), Oddział VI (Biuro Informacji i Propagandy, tzw. BIP), Oddział VII (spr. finansów i kontroli), Kierownictwo Dywersji – Kedyw (spr. walki bieżącej), Szefostwo Biur Wojskowych (sieć administracyjna tworzona na okres działań powstańczych). Szefem Sztabu KG AK byli kolejno: płk Janusz Albrecht (VI 1940 - VII 1941), płk/gen. Tadeusz Pełczyński „Grzegorz”, (VII 1941 – IX 1944), będący równocześnie zastępcą Komendanta Głównego AK (formalnie od IX 1943), płk Janusz Bokszczanin (X 1944 – I 1945).

Sieć organizacyjna AK w roku 1944 składała się z obszarów (kilka okręgów czyli przedwojennych województw), okręgów które dzieliły się na inspektoraty, obwody (czyli powiaty), rejony i placówki (obejmujące jedną lub kilka gmin). W 1944 r. istniały obszary: Warszawski (okręg Warszawa-miasto, podokręgi Zachód, Wschód, Mazowsze), Zachodni (okręgi Poznań i Pomorze), Lwowski (okręgi Lwów, Stanisławów, Tarnopol) oraz okręgi podległe bezpośrednio KG: Kielce-Radom, Łódź, Kraków, Śląsk, Lublin, Białystok, Polesie, Wołyń, Wilno, Nowogródek. Siatki organizacyjne AK istniały również w obozach jenieckich i obozach koncentracyjnych. Początkowo przyjmowano założenie, że ZWZ będzie organizacją kadrową jednak już od 1941 stawała się coraz bardziej masową armią podziemną. Działo się to na skutek akcji scaleniowej do przeprowadzenia której pierwsze pełnomocnictwa dla płk Roweckiego jako Komendanta okupacji niemieckiej wystawili już 8 II 1940 Komendant Główny gen. K.Sosnkowski i Naczelny Wódz gen. W.Sikorski. W wyniku tej akcji do wiosny 1944 AK liczyła 8920 plutonów liczących od 25 do 50 ludzi co dawało ok. 350 – 380 tys. żołnierzy. Podporządkowano KG ZWZ-AK m.in. Gwardię Ludową Polskiej Partii Socjalistycznej [w konspiracji występującej jako Wolność Równość Niepodległość - WRN] (od I 1940), Organizację Orła Białego (od II 1940), Polskę Niepodległą (od 20 II 1942), Organizację Wojskową „Unii”(od III 1942), Narodową Organizację Wojskową (od XI 1942), Tajną Organizację Wojskową (od 16 III 1943), Bataliony Chłopskie (od 30 V 1943), Kadrę Polski Niepodległej (od 18 VI 1943), Narodowe Siły Zbrojne (formalnie od III 1944, faktycznie nigdy w pełni nie wcielone). Przedstawiciele AK uczestniczyli wraz z przedstawicielami Delegatury Rządu RP na Kraj w rozmowach z Polską Partią Robotniczą i jej Gwardią Ludową w II 1943. Deklarowaną wolę wstąpienia GL PPR do AK Dowództwo AK uznawało za chęć przeniknięcia w szeregi AK. Akcja scaleniowa nie została zakończona do wybuchu Powstania Warszawskiego, a po jego upadku zmieniona sytuacja polityczna sprawiła, że straciła pierwotny sens. Spośród ważnych organizacji uznających formalnie zwierzchnictwo legalnych władz RP nie podporządkowała się Dowództwu AK, oprócz NSZ, Polska Armia Ludowa. Scalane organizacje zachowywały własne oblicze, miały m.in. prawo do kolportażu we własnych szeregach prasy politycznej. Warunkiem było jednak uznanie konstytucyjnych władz Rzeczypospolitej i prymat wspólnej walki o niepodległość pod jednolitym dowództwem.

Plan działania AK przewidywał trzy fazy: konspirację, powstanie powszechne i odtwarzanie Sił Zbrojnych. Wszystkie działania ZWZ-AK miały prowadzić do przygotowania narodu na okres powstania. W związku z tym w I fazie kładziono nacisk na: szkolenie kadr, informowanie własnego społeczeństwa o sytuacji politycznej oraz kształtowanie jego właściwych postaw (z AK związanych było ok.1000 pism konspiracyjnych), propagandę w stosunku do przeciwnika (akcja „N” w stosunku do Niemców i propaganda antykomunistyczna), wywiad na rzecz aliantów, sabotaż i dywersję oraz samoobronę przed zdrajcami. Równocześnie przygotowywano struktury administracji cywilnej i wojskowej na okres po wybuchu powstania. Dla celów ochrony obiektów wojskowych, użyteczności publicznej, przemysłowych, komunikacyjnych oraz przeciwdziałania dywersji wojskowej i politycznej podczas i po opanowaniu terenu w czasie powstania tworzono pododdziały Wojskowej Służby Ochrony Powstania (WSOP). W celu ochrony przed dekonspiracją wprowadzono jako zasadę oddzielenie przygotowań powstańczych od działalności bieżącej, zwłaszcza akcji bojowej. W KG ZWZ-AK opracowano dwa plany powstania powszechnego znane jako Raport Operacyjny 54 (zakończony 5 II, dotarł do Londynu 25 VI 1941) i Raport Operacyjny 154 (zakończony 8 IX 1942, w Londynie 22 III 1943). Na skutek zmiany sytuacji politycznej po zerwaniu stosunków dyplomatycznych między rządem Polski i ZSRR odstąpiono od planów powstania w przewidywanym przez oba plany wymiarze, na rzecz „wzmożonej operacji sabotażowo-dywersyjnej” w okresie przetaczania się frontu sowiecko-niemieckiego przez terytorium Polski, która przybrała później nazwę operacji „Burza”. Po opanowaniu terenu miała nastąpić trzecia faza działalności AK jaką było odtwarzanie Sił Zbrojnych (OSZ). Jego celem było zorganizowanie „wojska, które będzie zdolne przeciwstawić się nieprzyjacielowi i wytyczyć granice Państwa”. Oparto je o strukturę, organizację i dyslokację Wojska Polskiego sprzed 1 IX 1939. Zamierzano odtworzyć w dwóch fazach 31 dywizji piechoty, 8 brygad kawalerii i jedną brygadę pancerno-motorową. Ponieważ od jesieni 1943 r. w terenie większość pułków miała już rozbudowane zawiązki oddziały partyzanckie zaczęły używać numeracji przedwojennych pułków. Mimo odstąpienia od planów powstania powszechnego wiele elementów planu OSZ zrealizowano w czasie „Burzy” i w walce o Warszawę. Po przeniesieniu Komendy Głównej ZWZ do Warszawy w czerwcu 1940 w Sztabie Naczelnego Wodza, głównie z dawnych pracowników KG ZWZ, powstał specjalny Oddział VI ds. łączności z krajem. Zajmował się on całokształtem spraw łączności (radiowej, kurierskiej i lotniczej) i współpracy z krajem, w tym m.in. zorganizował i kierował Główną Bazą Przerzutową we Włoszech oraz szkolił tzw. cichociemnych.
W okresie konspiracji uregulowano współpracę między strukturami wojskowymi a konspiracyjnym Związkiem Harcerstwa Polskiego noszącym kryptonim Szare Szeregi. Rozkazy Komendanta Głównego AK z 16 III 1942 i 20 III 1944 dawały im znaczną autonomię organizacyjną i podkreślały ich misję wychowawczą. Harcerze najstarszego szczebla organizacyjnego Szarych Szeregów tzw. Grup Szturmowych (liczący pow.18 lat) włączono do Kedywu, w skład którego weszły dwa harcerskie bataliony: „Parasol” i „Zośka”.
Akcja sabotażowo-dywersyjna miała być jednym z głównych przejawów działalności organizacji wojskowej w kraju w okresie poprzedzającym powstanie. Bieżącą dywersją bojową miał się zajmować utworzony w IV 1940 Związek Odwetu, przekształcony w XI 1942 (formalnie 22 I 1943) w Kierownictwo Dywersji (Kedyw). Taktyka ich walki określana jako walka ograniczona miała być wg koncepcji KG AK w znacznym stopniu zależna od sytuacji na frontach, a krzywa jej nasilenia miała wznosić się w sposób ciągły w miarę czasu trwania wojny, w miarę zużywania się niemieckich sił, w miarę zbliżania się ostatecznych rozstrzygnięć wojennych, aby w końcowym momencie przekształcić się w spontaniczny wysiłek powstania powszechnego, który ostatecznie przybrał formę „Burzy”. Aby ustrzec polską ludność cywilną od spowodowanych własną dywersją represji, co było jednym z motywów tzw. walki ograniczonej, starano się także przeprowadzać akcje poza terytorium państwa polskiego. Był to jeden z motywów powstania grupy dywersyjnej „Wachlarz”, działającej, w okresie IX 1941 – przełom 1942/43, na kresach i poza granicami wschodnimi RP. Walka ograniczona obejmowała m.in. akcje dywersyjne na kolei, akcje odbijania więźniów, zamachy na czołowych przedstawicieli aparatu okupanta, zamachy bombowe w Rzeszy, akcje ekspropriacyjne celem zdobycia środków finansowych. Całość walki bieżącej koordynowało Kierownictwo Walki Konspiracyjnej (istniejące od I 1943), które po połączeniu z koordynującym całość walki cywilnej - oporu społecznego Kierownictwem Walki Cywilnej (utw. w IV 1941) w VII 1943 przyjęło nazwę Kierownictwo Walki Podziemnej. Od początku 1943 na bazie kadry tworzonego Kedywu zaczęły powstawać zalążki oddziałów partyzanckich AK. W końcu 1943 istniało już ok. 60 oddziałów partyzanckich AK. Zajmowały się one m.in. ochroną radiostacji, ochroną zrzutów, samoobroną ludności cywilnej (zwłaszcza na kresach wschodnich), zwalczaniem bandytyzmu. Od początku 1944 w związku z przygotowaniami do „Burzy”, która rozpoczęła się w lutym, rozpoczęto tworzenie większych oddziałów m.in. na Wołyniu (27 DP), Polesiu (30 DP), Wileńszczyźnie i Nowogródczyźnie, Lubelszczyźnie (3 i 9 DP), Podokręgu Wschodnim Obszaru Warszawskiego (8 DP) i na Kielecczyźnie (2 i 7 DP). Od 13 IV 1944 oddziałom AK ujawniającym się w ramach operacji „Burza” nadawano nazwy dywizji i pułków WP sprzed 1939, od 29 III 1944 wydawano komunikaty o działaniach bojowych. W miarę przesuwania się frontu wschodniego kolejne okręgi AK włączały się do „Burzy”. I tak od poł. III do poł. IV 1944 oddziały 27 Wołyńskiej DP AK współdziałały w walkach o Kowel z oddziałami Armii Czerwonej, między 7 a 13 VII najpierw samodzielnie, a następnie wraz z Armią Czerwoną, wileńskie i nowogródzkie oddziały AK uczestniczyły w walkach o Wilno, podobnie w dniach 23-27 VII oddziały AK uczestniczyły w walkach o Lwów. Podobne działania AK miały miejsce na Polesiu, Lubelszczyźnie, Podlasiu, Kielecczyźnie i wschodnich inspektoratach Okręgu Krakowskiego. Niestety po początkowym współdziałaniu Sowieci aresztowali z reguły dowódców i żołnierzy AK (17 VII pod Wilnem, 31 VII we Lwowie), wcielano ich do Armii Berlinga lub rozbrajano. Dowództwo AK starało się za wszelką cenę nie dopuszczać do walk z Armią Czerwoną. W trakcie trwania Powstania 29 VIII Wielka Brytania i USA uznały prawa kombatanckie żołnierzy AK, a 3 IX uczynili to również Niemcy. 14 VIII Dowódca AK wezwał jednostki AK do marszu na pomoc Warszawie. „Burza” trwała zasadniczo do 26 X 1944, kiedy to po upadku Powstania Warszawskiego p.o. Dowódcy AK gen. L.Okulicki wydał rozkaz wstrzymujący realizację „Burzy” na okres zimowy i nakazujący ograniczyć walkę do dywersji i ochrony ludności polskiej. W związku z ofensywą Armii Czerwonej rozpoczętą 12 I 1945, która w krótkim czasie miała doprowadzić do zajęcia całego terytorium RP, co oznaczało zmianę okupacji niemieckiej na sowiecką, w celu ułatwienia pracy nowej konspiracji „Nie” Dowódca AK 19 I 1945 rozwiązał Armię Krajową.

Założeniem dowództwa AK było opanowanie Warszawy przed spodziewanym wkroczeniem oddziałów Armii Czerwonej. Po jego opanowaniu, a przed wkroczeniem Sowietów zamierzano skoncentrować oddziały AK w jednym rejonie. Sowieci, albo musieliby uznać władzę Delegatury Rządu i AK w Warszawie, albo musieliby siłą zająć stolicę. Rozmowy z dowództwem sowieckim miano prowadzić we własnych siedzibach. Przyjmowano zasadę, że najpierw ujawnia się Okręgowy Delegat Rządu i dowódca Okręgu Warszawskiego AK, a dopiero w drugiej kolejności Delegat Rządu i Komendant Sił Zbrojnych w Kraju.

Po opanowaniu kraju przez Armię Czerwoną Sowieci oraz ich poplecznicy rozpoczęli systematyczną likwidację struktur wojskowych i cywilnych Polskiego Państwa Podziemnego. Wobec tego kierownictwo polityczne Polski Podziemnej podjęło próby rozmów, które zostały wykorzystane przez Stalina do aresztowania większości przywódców politycznych. Zostali oni podstępnie aresztowani 27-28 III 1945 w Pruszkowie pod Warszawą, przewiezieni do Moskwy i osądzeni w „procesie szesnastu” 18-21 VI 1945.

Wobec powyższych faktów 1 VII 1945 w Krakowie zdecydowano o rozwiązaniu struktur cywilnych – Rady Jedności Narodowej i Delegatury Rządu – Polski Podziemnej oraz podjęciu próby kontynuacji walki o niepodległość Polski i wolności obywatelskie pokojowymi, politycznymi metodami. 

Opracował: WB